2025-02-17
Hoàng Đôn Hòa là một trong những danh y kiệt xuất thời Hậu Lê, được hậu thế tôn vinh là “Dược Vương”, biểu tượng của y học cổ truyền Việt Nam. Với y đức và tài năng hiếm có, ông không chỉ chăm sóc sức khỏe cho hoàng gia mà còn lan tỏa tri thức y học, cứu giúp cộng đồng vượt qua nhiều dịch bệnh hiểm nghèo. Di sản của ông đã góp phần tạo nền tảng cho y học cổ truyền và quân y Việt Nam.
Hoàng Đôn Hoà rất tinh thông nghề y dược, quê ở thôn Đan Khê, xã Thanh Oai, tổng Thanh Oai thượng, huyện Thanh Oai, phủ Ứng Thiên (là làng Đa Sỹ, Kiến Hưng, Hà Đông, Hà Nội hiện nay).
Vào đầu thế kỷ 16, trong mái tranh nghèo làng Đan Khê, Hoàng Đôn Hòa đã được sinh ra và lớn lên. Từ nhỏ Đôn Hòa đã ham mê tìm hiểu cây cỏ, hỏi han các cụ trong làng, rồi dần dần biết rõ dược tính của các loại cây thuốc khắp miền
Lớn lên Hoàng Đôn Hòa thi đỗ Giám sinh nhưng ông không muốn ra làm quan mà chỉ dạy học ở trong làng. Đồng thời ông thực hiện được ước mơ được hành nghề y chữa bệnh cho người là ước mơ từ thuở bé đã ấp ủ từ lâu.
Dưới đời vua Lê Trang Tông, niên hiệu Nguyên Hòa (1533 – 1548), dịch bệnh lan tràn làm dân tình lầm than. Hoàng Đôn Hà đã phát tiền gạo và cho thuốc nhân dân, cứu sống rất nhiều người nên dân làng tôn xưng ông là vị phúc tinh của làng. khiến thanh danh của ông vang lừng khắp nước. Người dân xem ông như Hoa Đà tái thế, coi ông là phúc tinh của bách tính.
Bấy giờ, trong triều có công chúa Phương Anh đang bị bệnh, nhiều thầy thuốc tới chữa không khỏi nhưng đã được ông chữa khỏi mau chóng. Nhà vua mến tài nên đã gả Phương Anh công chúa cho ông. Phương Anh (sau đổi là Phương Dung). Phục tài chữa bệnh và phục đức giúp dân của chồng, nên bà đã xin về quê giúp chồng tiếp tục nghề thuốc. Hoàng Đôn Hòa và Phương Dung công chúa tự trồng, kiếm và chọn lọc cây thuốc để chữa bệnh cho dân. Trong những năm dịch bệnh triền miên, nhân dân đã được ông bà cứu chữa tận tình và chu cấp cả tiền gạo.
Đến đời vua Lê Thế Tông, quân nhà Mạc bắt đầu tiến đánh Thái Nguyên, triều đình nhà Lê muốn cất quân đi đánh nhưng rất e ngại nơi đây lam sơn chướng khí khiến binh lính dễ bị bệnh. Năm 1574, Vua trưng tập Hoàng Đôn Hòa đi phục vụ quân sĩ triều đình, giữ chức Điều bộ lục quân.
Hoàng Đôn Hòa đã giúp quân đội triều Lê về mặt bảo vệ sức khỏe, tạo thêm điều kiện cho việc chiến thắng quân Mạc. Nhờ có môn thuốc chữa sốt rét lam chướng và dịch tả đặc biệt công hiệu (phương thuốc Tam hoàng hoàn, đã giúp quân đội ta vượt qua bệnh tật, như câu: “Kim đan viên hộ nhung hành sơn tiêu chướng khí”
Hoàng Đôn Hòa dùng thuốc hoàn tán chế sẵn cùng các vị thuốc có ở địa phương để chữa bệnh cho binh sĩ, người dân khỏi bị sốt rét và thổ tả. Trong khi đó, công chúa Phương Dung cùng những người giúp việc liên tục cấp phát thuốc men cho mọi người.
Cuối cùng quân nhà Lê cũng thắng trận trở về, khúc ca khải hoàn. Hoàng Đôn Hòa được thăng chức Thị nội Thái y viện thủ phiên, đứng đầu coi việc chữa bệnh trong cung cho vua và quan quân triều đình. Ngoài ra Đôn Hòa còn được phong tước Lương Dược Hầu. Với công lao này, có thể coi ông là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho đơn vị Quân y Việt Nam.
Hoàng Đôn Hoà không chỉ quan tâm đến thuốc trị bệnh thông thường, ông cũng coi trọng việc luyện tập khí công, nhắc đến phép thanh tâm quả dục để dưỡng sinh. Những điều này đều có đầy đủ trong cuốn sách “Hoạt nhân toát yếu”.
Ông nắm rất rõ dược tính các cây cỏ làm thuốc sẵn có ở nước ta, lại biết nhiều phương pháp bào chế: thang, hoàn, tán, cao đan với cách uống, xoa, rịt, chườm, bôi… Trong hoàn cảnh bấy giờ, có được người thầy thuốc hết lòng thương dân, hết lòng cứu chữa cho mọi người, đó là phúc lành cho đời, cho dân Việt vậy. Vì vậy niên hiệu Dương Hòa năm thứ 5 (1639), vua đã ban sắc cho ông, bà là “Y Quốc Phúc Hựu, Khải Tường Hựu Hậu Đại Vương”.
Tương truyền rằng hai thế kỷ sau, một hậu sinh sẽ kế thừa các bài thuốc của Hoàng Đôn Hòa là Trịnh Đôn Phác cũng một lần nữa vang danh thiên hạ, cứu giúp chúng sinh. Trịnh Đôn Phác đã chữa khỏi nhiều chứng bệnh nan y cho người dân, được phong làm Thủ phiên tại Thái y viện. Trong một lần đi sứ, ông đã trổ tài chữa bệnh nan y tại triều đình Mãn Thanh. Có nơi kể là chữa bệnh cho Hoàng đế Càn Long, có nơi nói là chữa cho Hoàng hậu, nơi lại nói là chữa cho vài người trong hoàng thất. Trịnh Đôn Phác nhờ công này mà được phong Lịch thế y. Vua nhà Thanh đã ưu ái gửi sang tặng đền thờ Hoàng Đôn Hoà một cái choé bằng sứ, một cây đèn nến, một cái áo thờ bằng gấm tím và đôi câu đối tại đền.
Các Triều đại vua Lê Trung Hưng và nhà Nguyễn đã sắc phong cho Hoàng Đôn Hòa là “Lương dược đại vương” và công chúa Phương Dung là “Từ thục trinh ý kỵ nương”. Còn nhiều các sắc phong nữa của ông, tổng cộng có 42 sắc phong của các đời Vua khác nhau.
Xét về dược học, cụ Hoàng Đôn Hoà đã nêu trên 300 vị thuốc, trong đó 265 vị là thuốc Nam để bổ sung công dụng như lá Chỉ thiên, vỏ Dưa chuột chữa phạm phòng, Huyết dụ chữa bạch đới, lậu, đái giắt, Gỗ vang chữa ỉa chảy, lá Thanh Táo, cỏ Răng cưa đắp vết thương chảy máu rất hữu ích để ứng dụng các đời sau này.
Về việc điều trị vết thương, Hoàng Đôn Hòa đã trọng dụng Đại hoàng và vôi, trầu; chữa voi, ngựa, trâu bò bị các dịch truyền nhiễm, đau mắt đỏ, họng đau không nuốt được thì dùng lá cốt khí tím, cỏ Chỉ thiên, sắn giây, gừng già cho uống luôn. Dùng bột Bồ kết thổi vào lỗ mũi trâu bò bị nghẹt thở sẽ khỏi nhanh chóng. Dùng Củ nâu, lá Đậu ván, lá Duối chữa cho con trâu, bò đau bụng. Kể một vài vị như thế để thấy được tính dân tộc đại chúng của trước tác. Ngoài ra, cụ Hoàng Đôn Hoà còn đưa thuyết Thanh tâm triết học, kèm phương pháp Tĩnh công hô hấp vô cùng quý báu với hậu thế.
a. Chăm Sóc Sức Khỏe Hoàng Gia
Tài năng của Hoàng Đôn Hòa nhanh chóng tỏa sáng khi ông chữa khỏi bệnh hiểm nghèo cho công chúa Phương Anh dưới triều vua Lê Trang Tông. Nhờ đó, ông được nhà vua trọng dụng, ban hôn với công chúa (sau đổi tên thành Phương Dung). Cùng công chúa, Hoàng Đôn Hòa đã mở rộng hoạt động khám chữa bệnh, dùng nhiều vị thuốc Nam quý giá để chăm sóc sức khỏe cho cả hoàng tộc lẫn thường dân.
b. Cống Hiến Cho Quân Đội Và Quân Y Việt Nam
Năm 1574, trong cuộc chiến chống quân Mạc tại Thái Nguyên, Hoàng Đôn Hòa được vua Lê Thế Tông giao giữ chức Điều bộ lục quân, phụ trách sức khỏe quân đội. Ông đã sử dụng bài thuốc “Tam hoàng hoàn” để chữa sốt rét, dịch tả, giúp binh lính giữ vững sức khỏe và giành chiến thắng.
Với công lao này, ông được phong tước Lương Dược Hầu, trở thành người đặt nền móng cho truyền thống quân y Việt Nam.
c. Phát Triển Y Học Nam Dược
Hoàng Đôn Hòa đã nghiên cứu và phát triển nhiều bài thuốc quý từ dược liệu bản địa. Ông đặc biệt chú trọng vào việc tận dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên để bào chế thuốc, đảm bảo an toàn và hiệu quả. Những bài thuốc của ông không chỉ được sử dụng trong cung đình mà còn phổ biến trong dân gian, giúp cải thiện sức khỏe cho nhiều người.
d. Tinh Hoa Y Thuật Kết Hợp “Nam Dược - Khí Công”
Hoàng Đôn Hòa coi trọng việc kết hợp y dược với dưỡng sinh. Ông nhấn mạnh phép “thanh tâm quả dục” để nuôi dưỡng cơ thể, cùng các bài thuốc Nam từ các dược liệu bản địa dễ kiếm, dễ dùng. Những kiến thức quý giá này, được đúc kết trong các tài liệu y học và lưu truyền qua nhiều thế hệ, tạo nên sức sống mạnh mẽ cho y học cổ truyền Việt Nam.
e. Bảo Tồn Và Truyền Dạy Tri Thức Y Học
Không chỉ là một thầy thuốc xuất sắc, Hoàng Đôn Hòa còn là một nhà giáo tận tâm. Ông đã đào tạo nhiều thế hệ thầy thuốc trẻ, truyền đạt kiến thức y học cổ truyền và tinh thần y đức cao quý. Những kinh nghiệm và bài thuốc của ông được ghi chép cẩn thận, trở thành tài liệu quý giá cho các thế hệ sau.
Biểu Tượng Của Y Đức Và Tinh Thần Nhân Văn
Với hơn 40 sắc phong từ các triều đại, danh hiệu như “Lương Dược Đại Vương” hay “Y Quốc Phúc Hựu, Khải Tường Hựu Hậu Đại Vương” đã khẳng định vai trò to lớn của ông trong y học cổ truyền và sức khỏe cộng đồng.
Tấm Gương Sáng Cho Thế Hệ Thầy Thuốc Sau Này
Hoàng Đôn Hòa là hình mẫu lý tưởng của người thầy thuốc: vừa giỏi chuyên môn, vừa giàu y đức. Ông đã đặt nền móng cho y học Nam dược và quân y, đồng thời góp phần truyền cảm hứng cho các thế hệ thầy thuốc sau này.
Hoàng Đôn Hòa là biểu tượng rực rỡ của y học cổ truyền Việt Nam. Ông không chỉ để lại những bài thuốc quý giá mà còn xây dựng hình ảnh một người thầy thuốc tận tụy, luôn đặt lợi ích của cộng đồng lên hàng đầu.
Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh - tác phẩm y học kinh điển minh chứng cho sự kết tinh thành công giữa nền y học cung đình và y học dân gian.
Khám phá vai trò, trách nhiệm và những nguy cơ của Ngự Y triều Nguyễn – biểu tượng y học cung đình Việt Nam, kế thừa tinh thần trách nhiệm cao cả và y đức tuyệt vời.
Khám phá lịch sử Thái Y Viện – biểu tượng y học cung đình Việt Nam. Tìm hiểu vai trò, sự phát triển và những giá trị di sản trong y học cổ truyền từ thời Lý đến triều Nguyễn.